fbpx
Odzyskana awangarda
Projekt został zainicjowany przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego z okazji obchodów Roku Awangardy 2017. Odwołuje się bezpośrednio do przedsięwzięć teatralnych 1. połowy XX wieku jako źródła inspiracji dla współczesnych twórców, redefiniując przy tym zjawisko historycznej awangardy z obecnej perspektywy wypracowanej przez historyków oraz praktyków kultury z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej. Od 2018 roku inicjatywa kontynuowana jest w ramach projektu badawczego finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki „Odzyskana awangarda. Polska i środkowoeuropejska awangarda teatralna”.

 

Projekt Odzyskana awangarda ma na celu udokumentowanie i przedstawienie dorobku awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej. Awangardę historyczną rozumiemy jako grupę zjawisk i projektów artystycznych powstałych w Europie między pierwszą a drugą wojną światową; awangardę środkowoeuropejską jako zespół zjawisk rozwijających się w odmiennej sytuacji historycznej, politycznej i kulturowej, a zarazem pozostających w silnym i złożonym związku z dwoma wielkimi centrami awangardowymi w Rosji i Niemczech. Punktem wyjścia jest założenie, że siła oddziaływania niemieckiej i rosyjskiej awangardy teatralnej przesłoniła dorobek awangardy krajów leżących w pasie pomiędzy Niemcami i Rosją – od krajów nadbałtyckich po Bałkany i Kaukaz. Tymczasem kultura tych krajów wytworzyła oryginalne, własne projekty i rozwiązania, w jakiejś mierze będące przetworzeniem inspiracji płynących ze Wschodu i Zachodu, nieodmiennie jednak kierowanych poszukiwaniami własnego stylu teatralnego. Wielkie znaczenie ma tu fakt, że zdecydowana większość krajów interesującego nas regionu po I wojnie światowej znalazła się w całkowicie nowej sytuacji politycznej: odzyskując lub zdobywając niepodległość, ewentualnie (jak np. Węgry) zmieniając kształt swojego bytu państwowego. Spowodowało to, że projekty awangardowe, w sposób niespotykany w tym stopniu w innych częściach Europy, ściśle łączyły się z poszukiwaniami form tożsamości zbiorowej i kształtu nowoczesnej kultury narodowej; w wielu przypadkach były też powiązane z tworzeniem nowych form państwowości. W poszukiwaniach awangardowych Europy Środkowo-Wschodniej sztukę teatralną uważano za ściśle związaną z życiem społecznym, stawiano przed nią więc zadania jego kształtowania i łączono z poszukiwaniami nowego kształtu przestrzeni, relacji interpersonalnych, estetyki życia codziennego itd. Naszym celem jest ukazanie specyfiki awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej w powyższych kontekstach, dlatego też projekt jest realizowany w ścisłej współpracy z badaczami z krajów interesującego nas regionu.

WIĘCEJ INFORMACJI

Odzyskana awangarda stawia sobie za zadanie ukazanie polskiej kultury w innej sieci powiązań niż stereotypowa linia Wschód-Zachód oraz wskazanie na liczne i silne, a często lekceważone związki z kulturami teatralnymi Europy Środkowo-Wschodniej. Pragniemy przypomnieć dorobek polskiej i środkowoeuropejskiej awangardy teatralnej jako ważnego, a zapomnianego dziedzictwa kultury narodowej i europejskiej. Ukazując polską awangardę teatralną jako część specyficznego ruchu artystycznego Europy Środkowo-Wschodniej, projekt nie tylko przypomina dorobek polskiej kultury, ale też rekontekstualizuje go i proponuje nowe rozumienie związków polskiej kultury z kulturą regionu. Umieszczenie polskiej awangardy teatralnej w kontekście awangardy Europy Środkowo-Wschodniej oraz stworzenie leksykonu środkowo-europejskiej awangardy teatralnej ma służyć jako podstawa do przyszłych badań, o charakterze analitycznym i interpretacyjnym, a także inspirować współczesnych artystów teatru.

Przedmiotem badań są idee, projekty i dokonania polskiej awangardy teatralnej widzianej jako część historycznej, międzywojennej awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej. Podstawą projektu jest rozumienie tej ostatniej jako wewnętrznie zróżnicowanego, ale zarazem względnie spójnego i autonomicznego zespołu zjawisk rozwijających się w odmiennej sytuacji historycznej, geopolitycznej i kulturowej niż awangardy Zachodniej Europy. Wyjściowe założenie i zasadnicza hipoteza, z jakiej wynika idea projektu, dotyczy swoistości awangardy krajów leżących w pasie pomiędzy Niemcami i Rosją – od Bałtyku po Bałkany (Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Ukraina, Białoruś, Słowacja, Czechy, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Chorwacja, Serbia, Słowenia) i Kaukaz (Gruzja). Określając te kraje zbiorowo nazwą Europa Środkowo-Wschodnia odwołujemy się nie tyle do jakiegoś ścisłego terminu geograficzno-kulturowego, ile do hipotezy dotyczącej wspólnego im poczucia pozostawania w sytuacji swoistej kulturowej „in-betweenness” – pomiędzy Wschodem i Zachodem, poza i w złożonej, skomplikowanej i problematycznej relacji z wielkimi centrami kultury europejskiej, przy jednoczesnym trwałym poczuciu swojej przynależności do niej. Historia tych krajów naznaczona niestabilnością organizmów państwowych, zmiennością granic, wielokulturowością i interkulturowością spowodowała, że pozostawały one długo swoistymi projektami wychylonymi w przyszłość. Zakończenie I wojny światowej i zmiany, jakie zaszły w jej wyniku na mapie Europy, sprawiły, że mieszkańcy regionu stanęli przed wyzwaniem realizacji tych projektów. Spowodowało to, że idee awangardowe, w sposób niespotykany w tym stopniu w innych częściach Europy, ściśle łączyły się z poszukiwaniami form tożsamości zbiorowej i kształtu nowoczesnej kultury narodowej. Miało to szczególne znaczenie dla awangardy teatralnej. W poszukiwaniach awangardowych Europy Środkowo-Wschodniej sztukę teatralną uważano za ściśle związaną z życiem społecznym, stawiano przed nią więc zadania jego kształtowania i łączono z poszukiwaniami nowej formy przestrzeni, relacji interpersonalnych, estetyki życia codziennego i publicznego. Wbrew stereotypowym przekonaniom awangarda nie była serią oderwanych od rzeczywistości eksperymentów, ale radykalnym poszukiwaniem odpowiedzi na zmieniającą się dynamicznie rzeczywistość, dążeniem do wypracowania kształtów i form przyszłego życia.

Ten zwrot ku przyszłości i powiązanie z tożsamościami zbiorowymi ma szczególne znaczenie w Europie Środkowo-Wschodniej, gdzie nowe organizmy państwowe, dające ramy i podstawy dla owych tożsamości, tworzyły ważny kontekst dla działań awangardowych, często przekierowując je w taki sposób, że – odmiennie niż na Zachodzie – łączyły się z redefiniowaniem tradycji i poszukiwaniami odmiennych genealogii własnych (np. polski teatr monumentalny jako synteza awangardy i tradycji romantycznej; awangarda ukraińska jako pole poszukiwań form sztuki narodowej). To być może najważniejszy, ale nie jedyny wymiar odmienności awangardy środkowoeuropejskiej. By odmienność tę ukazać, a następnie przemyśleć i – być może – wprowadzić w myślenie o awangardzie europejskiej w ogóle, konieczne jest w pierwszej kolejności przebadanie, udokumentowanie i udostępnienie materiałów mogących stanowić podstawę do dalszych badań.


 

Oczywiście awangarda teatralna była już przedmiotem zainteresowania polskich historyków teatru, na czele ze Stanisławem Marczakiem-Oborskim, ale wydaje się, że wskazany jest powrót do tych zagadnień w sposób łączący nowe metodologie z kluczowym dla projektu aktem rekontekstualizacji, umieszczającym polski teatr w innej sieci powiązań niż stereotypowa linia Wschód-Zachód. Wprawdzie wiele tekstów dotyczących polskiej awangardy teatralnej zostało już opublikowanych, wciąż jednak można odnieść wrażenie, że dotyczy to przede wszystkim dorobku postaci najbardziej znanych (Andrzej Pronaszko, Leon Chwistek, Tadeusz Peiper, Stanisław Ignacy Witkiewicz), natomiast nieprzebadany i niezgromadzony w jednym miejscu pozostaje dorobek i wypowiedzi postaci zapomnianych (często niesłusznie), a przede wszystkim korpus tekstów krytycznych i na bieżąco komentujących propozycje i poczynania awangardowe. Współczesne metodologie poszerzające myślenie o teatrze jako instytucji publicznej z jednej, a przestrzeni i laboratorium doświadczenia – z drugiej strony, wskazują na potrzebę weryfikacji tego, co w obręb myśli i praktyki awangardowo-teatralnej powinno być włączane (dobrym przykładem wydaje się architektura konstruktywistyczna oraz propozycje dotyczące projektowania przestrzeni, np. dramatyzm przestrzeni Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego). Pionierska antologia myśli teatralnej polskiej awangardy opracowana przez Stanisława Marczaka-Oborskiego, opublikowana została w roku 1973, więc niemal 50 lat temu. Była to publikacja gromadząca różne nurty polskiego teatru okresu międzywojnia, w tym takie, których awangardowość wydaje się problematyczna (krąg Reduty, kontynuacje modernistycznych idei i praktyk teatralnych). Z dzisiejszej perspektywy patrząc, brakuje w niej natomiast wielu zjawisk, postaci i idei, które – choć niezwiązane w sposób bezpośredni z teatrem, z poszerzonej perspektywy jego współczesnego rozumienia wydają się równie, a może nawet ciekawsze od ogólnikowych deklaracji o „teatrze przyszłości”. Łącząc dorobek badań nad awangardą ostatnich czterech dekad ze zmienioną perspektywą teoretyczną oraz metodycznymi i szeroko zakrojonymi kwerendami, chcemy przygotować nową antologię, która będzie miała szansę otworzyć kolejny rozdział w badaniach nad polskim teatrem eksperymentalnym i jego tradycjami.

Po opublikowaniu wyboru pism teatralnych Łesia Kurbasa (2021), przygotowany zostanie także tom prezentujący dorobek Emila Františka Buriana, aby umożliwić polskim czytelnikom poznanie myśli i spuścizny tych dwóch wybitnych i związanych z polskim teatrem awangardzistów z krajów sąsiednich. Każdy z nich rozwinął niezwykle oryginalną praktykę i myśl awangardową, która z jednej strony stanowi bardzo ciekawy kontekst dla poszukiwań polskich artystów, a z drugiej pozostaje w różnorodnych relacjach z dokonaniami polskiego teatru (niemal legendarne kontakty Kurbasa z Juliuszem Osterwą; warsztaty, jakie w roku 1958 odbył w teatrze Buriana Jerzy Grotowski). Przybliżenie polskim czytelnikom tekstów obu artystów ma szansę rozpocząć poszerzoną refleksję nad awangardą teatralną, odejście od koncepcji tak zwanej „Wielkiej Reformy Teatralnej” z typowymi dla niej odwołaniami do Adolphe’a Appi i Edwarda Craiga, a przyjrzenie się realnym problemom oraz podobieństwom i różnicom sposobów na jakie radzili sobie z nimi artyści znajdujący się w zbliżonej sytuacji kulturowej i społeczno-politycznej.

Projekt stanowi kolejny krok po zainicjowanej w ramach Roku Awangardy przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego serii spotkań i badań. Obecnie realizowany jest w ramach projektu badawczego finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki „Odzyskana awangarda. Polska i środkowoeuropejska awangarda teatralna”.

Powiązane

Ten serwis korzysta z cookies Polityka prywatności