Rozpoczęcie cyklu wykładów Marcina Kościelniaka „Egoiści. Kultura Zrzuty i trzecia droga w kulturze polskiej lat 80.”
Autor będzie analizował „trzecią drogę”, definiując ją – tak jak to czynił Piotr Piotrowski – jako „miejsca spoza binarnego podziału komunistyczny reżim – związana z Kościołem katolickim «solidarnościowa» opozycja”.
Pierwszy wykład poświęcony będzie sporowi o kształt III RP, którego gwałtowny przebieg prowokował pytania o granicę między kiełkującą demokracją a teokracją. Autor zaprezentuje główne punkty tego sporu – pytając o rozciągający się poniżej konfliktu poziom konsensusu pomiędzy Kościołem a jego „krytykami”. Padnie pytanie o to, jaki związek z tym kontekstem politycznym ma rodząca się wówczas polska sztuka krytyczna. I czy to prawda, że sztuka krytyczna była w Polsce przed 1989 rokiem nieobecna.
Egoiści. Kultura Zrzuty i trzecia droga w kulturze polskiej lat 80.
Wykłady Marcina Kościelniaka
„Granica MY i ONI została kategorycznie postawiona, jak nigdy dotąd” – czytamy w odezwie środowiska plastyków Głos, który jest milczeniem z kwietnia 1982 roku. Ten binarny podział na wspierany przez Kościół katolicki naród i komunistyczną władzę stanowił w pierwszej połowie lat 80. przyjęty bardzo szeroko sposób porządkowania rzeczywistości. Choć anachroniczny i fantazmatyczny – miał ogromny wpływ na charakter przemian politycznych po roku 1989 i na kształt porządku symbolicznego III RP. Te spostrzeżenia będą punktem wyjścia i kontekstem dla dyskusji o trzeciej drodze w kulturze polskiej lat 80.
Za Piotrem Piotrowskim przyjmuję definicję trzeciej drogi jako „miejsca spoza binarnego podziału komunistyczny reżim – związana z Kościołem katolickim «solidarnościowa» opozycja”. Symboliczna dla tak rozumianej trzeciej drogi jest dla mnie praca Matka Boska z domalowanymi wąsami (1983) Adama Rzepeckiego. Umieszczenie jej na okładce pierwszego zeszytu „Tanga” uznaję za fundamentalny gest tożsamościowotwórczy, „odnawiany” w szeregu innych prac, wystąpień i gestów kontestacyjnych wobec paradygmatu narodowo-katolickiego.
Mój projekt badawczy ma dwa wymiary. Pierwszy można, za Michelem Foucaultem, nazwać archeologicznym: chodzi o zbadanie przestrzeni historycznego konsensusu, który jest miejscem ciągle odnawianego fundamentu polskiej kultury. Drugi wymiar jest krytyczny: celem jest ukazanie marginesu, zdarzenia, które ustanawia krytyczny punkt widzenia na tę kulturę – i z którego można próbować wyprowadzać narracje kontr-kulturową, kierując się kryterium pluralizacji i demokratyzacji przestrzeni publicznej.
PROGRAM
Zimna wojna religijna, 26 października 2017W pierwszych latach po 1989 roku spór o kształt ustrojowy III Rzeczpospolitej miał tak gwałtowny przebieg, że prowokował pytania o granicę między kiełkującą demokracją a teokracją. Na wykładzie zaprezentuję główne punkty tego sporu – pytając o rozciągający się poniżej konfliktu poziom konsensusu pomiędzy Kościołem a jego „krytykami”. Zapytam, jaki związek z tym kontekstem politycznym ma rodząca się wówczas polska sztuka krytyczna. I czy to prawda, że sztuka krytyczna była w Polsce przed 1989 rokiem nieobecna.
Sens bycia Polakiem, 9 listopada 2017Jan Paweł II podczas mszy na placu Zwycięstwa, inaugurującej pierwszą pielgrzymkę do Polski, wypowiedział słynne słowa o tym, że dziejów narodu polskiego nie da się zrozumieć bez Chrystusa. Śledząc refleks tego myślenia w pismach „lewicy laickiej”, w performansach „Solidarności” i w drugim obiegu sztuki, zadam pytanie o proces konstruowania wspólnoty narodowo-katolickiej w pierwszej połowie lat 80.
Układ czerwono-czarny, 30 listopada 2017Na okładce pierwszego zeszytu „Tanga” artyści z Kultury Zrzuty umieścili pracę Adama Rzepeckiego Matka Boska z domalowanymi wąsami. Zestawiając Kulturę Zrzuty z innymi grupami trzeciego obiegu, a jej strategie artystyczne z charakterystyczną dla polskiej kultury wywiedzioną z Dziadów strategią profanacji, zadam pytanie o odrębność Kultury Zrzuty i zaprezentuje moje rozumienie trzeciej drogi.
Poza dobrem i złem, 14 grudnia 2017Polityczność jest raczej domeną emocji niż rozumu – przekonuje Chantal Mouffe. Idąc tym tropem, zapytam o afektywne i neurotyczne impulsy życia zbiorowego oraz tak zwanej kultury niezależnej w latach 80. Problem ten potraktuję jako punkt wyjścia dla analizy strategii egoizmu i nihilizmu Kultury Zrzuty. Czy mówiąc o sztuce możemy nie mówić o moralności?
Męski świat, 11 stycznia 2018Koncepcji człowieka w sztuce ciała Kultury Zrzuty nie da się wtłoczyć w ramy dyskursu odrodzenia duchowego, obowiązującego w kulturze narodowej. Zarazem te antagonistyczne wizje zbiegały się w miejscu, w którym interesy dyktuje porządek kultury patriarchalnej. Do jakiego stopnia trzecia droga była rzeczywiście alternatywą w polskiej kulturze?
Marcin Kościelniak
Adiunkt w Katedrze Teatru i Dramatu UJ, zastępca redaktora naczelnego „Didaskaliów”. W latach 2006–2016 recenzent „Tygodnika Powszechnego”. Publikował m.in. w „Tekstach Drugich”, „Widoku”, „Dialogu”, „Pamiętniku Teatralnym”, „Theater der Zeit”. Autor książek: „Młodzi niezdolni” i inne teksty o twórcach współczesnego teatru (2014), Prawie ludzkie, prawie moje. Teatr Helmuta Kajzara (2012) oraz tomu z wyborem tekstów Helmuta Kajzara Koniec półświni. Wybrane utwory i teksty o teatrze (2012). Współredaktor tomów: 1968/PRL/TEATR (2016), 20-lecie. Teatr polski po 1989 (2010).
