W swojej głośnej książce Cities of the Dead Joseph Roach bada realizowane w performansach społecznych mechanizmy podstawienia – surogacji – dzięki którym dokonuje się praca od-twarzania historii i jednocześnie wypełniania braku, powstałego w wyniku śmierci. Procesy uwidaczniania okazują się zarazem procesami zapominania i ukrywania – tworzenia reprezentacji pamięci podstawianych w miejsce niewypowiadalnej straty.Czy istnieje lepsze miejsce niż Warszawa, by porozmawiać o tym, jak przedstawienia pamięci próbują zastąpić „puste miejsca w ludzkiej tkance naszych miast”? By porozmawiać o performowaniu powstańczych zrywów, rewolucji i demokracji? O miastach umarłych i zapełniających je widmach?Zapraszamy na konferencję z udziałem Josepha Roacha, a także Dariusza Kosińskiego, Iwony Kurz i Grzegorza Niziołka.
Organizatorzy: Culture.pl i Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego
Program
15.00 – 17.30Iwona KurzPrzeanielić, strupić, przemielić. Warszawa i to, co ją zamieszkuje
Grzegorz NiziołekNie widma, trupy…Andrzej Wajda i wymiana scenariusza
Dariusz KosińskiWidma rewolucji. Przedstawianie i podstawianie demokracji
18.00 – 19.30Joseph RoachWidmo anioła. Podstawienie w miejsce niewypowiadalnego
Dyskusja
Joseph RoachWidmo anioła. Podstawienie w miejsce niewypowiadalnego
Czy można być naocznym świadkiem wydarzeń, które miały miejsce, zanim się urodziliśmy? Pozostawiając na boku metafizykę, uświadommy sobie, że żyjemy wśród namacalnych następstw historii, jeśli nie wśród jej duchów, a puste miejsca w ludzkiej tkance naszych miast zaświadczają o naszych stratach na długo po ich bezpośrednich przyczynach i skutkach. W swoim wykładzie, wędrując za figurą „widma anioła”, od jego pojawienia się w gotycyzmie u schyłku XVIII wieku, aż po wykorzystanie jego apoteozy jako symbolu masowych śmierci młodych mężczyzn we współczesnych wojnach, przyjrzę się sposobowi, w jaki reprezentacje pamięci usiłują zastąpić zniknięcie całych pokoleń lub przynajmniej stać się niemymi świadkami rozmiarów braku. „Widmo anioła” posłuży do zademonstrowania mojej badawczej metody przemierzania miasta.
Joseph Roach – profesor na wydziale literatury angielskiej Yale University. Autor wyróżnianych prestiżowymi nagrodami książek: It (Michigan, 2007), The Player’s Passion: Studies in the Science of Acting (Michigan, 1993) i Cities of the Dead: Circum-Atlantic Performance (Columbia, 1996). W tej ostatniej, będącej szczególną inspiracją dla naszej konferencji, opisuje społeczne performanse ustanawiające i wystawiające węzłowe momenty wspólnoty kulturowej istniejącej, jego zdaniem, po obu stronach Atlantyku od wieku XVIII do współczesności. Proponując własne rozumienie performansu, odnosi je do procesów pamięci i zapominania, uwidaczniania i ukrywania, poprzez które dokonuje się wyobrażeniowe przywrócenie historii. Badając ustanawiane w performansach procesy substytucji, czy też surogacji, Roach demonstruje, w jaki sposób wypełniamy luki powstałe w wyniku śmierci i opuszczenia.
Iwona KurzPrzeanielić, strupić, przemielić. Warszawa i to, co ją zamieszkuje
„Żywe trupy”, „zombie”, „miasto ruin”, „słoiki” – to tylko przykładowe określenia dotyczące Warszawy i bytów ją zamieszkujących, które pojawiły się ostatnio w kulturze popularnej i debacie publicznej. Warszawa wyznacza szczególny obszar polskiej rzeczywistości fantazmatycznej: wzniesiona na gruzach, matka powstań, wielkie cmentarzysko, a zarazem przestrzeń karier i hierarchii, awansów i upadków. Rośnie w cieniu powstania warszawskiego i sporu o jego konsekwencje dla miasta i warszawiaków oraz powstania w getcie, dużo trudniej uchwytnego jako odrzucona, nieprzyswojona część zbiorowej pamięci. Jednocześnie zmusza do pytań o współczesną tożsamość budowaną na gruzach tych powstań – i gruzach PRL-u. W swoim referacie spróbuję ustalić status ontologiczny (niektórych) mieszkańców miasta i opisać sposoby performowania przez nich tożsamości.
Iwona Kurz – wykłada w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie kieruje Zakładem Filmu i Kultury Wizualnej. Zajmuje się historią nowoczesnej kultury polskiej ujmowanej przez pryzmat obrazu, antropologią kultury wizualnej oraz problematyką ciała i gender. Autorka książki Twarze w tłumie (2005), współautorka Obyczajów polskich. Wiek XX w krótkich hasłach (2008), redaktorka antologii Film i historia (2008), współredaktorka podręczników akademickich Antropologia ciała (2008) oraz Antropologia kultury wizualnej (2012). Redaktorka czasopisma „Widok. Teorie i praktyki kultury wizualnej”.
Grzegorz NiziołekNie widma, trupy…Andrzej Wajda i wymiana scenariusza
Teatr, a raczej fantazmat teatralności, najlepiej definiuje twórczość Andrzeja Wajdy. Fantazmat dąży do ogarnięcia całości doświadczenia, całej historii i całej śmierci, którą przeszłość zawiera. Fantazmatem jest teatr realizowany jako film, fantazmatem jest społeczeństwo traktowane jako widownia tego teatru. Stawiam tezę, że między Popiołami a Człowiekiem z marmuru Andrzej Wajda tworzy najbardziej radykalną, transmedialną wizję teatru w powojennej kulturze polskiej. W Wajdowskim fantazmacie teatru nie ma widm – wbrew temu, co się sądzi na temat jego twórczości – są tylko żywi ludzie i trupy. Niemożność uchwycenia przeszłości poprzez brak, utratę i proces żałoby przekształca się w bezustanne inscenizowanie śmierci. Teatr Wajdy nie rodzi się z ducha polskiego romantyzmu, jest na wskroś materialistyczny i rewolucyjny, pozbawiony możliwości odbywania żałoby w czasie spełniającej się rewolucji. Domaga się więc wymiany scenariuszy, jednym z nich jest Wesele. Film Wajdy nie jest adaptacją dramatu Wyspiańskiego, lecz go zastępuje, zajmuje jego miejsce.
Grzegorz Niziołek – profesor w Katedrze Dramatu i Teatru Uniwersytetu Jagiellońskiego i Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie. Zajmuje się teatrem XX i XXI wieku, tradycją romantyczną w polskim teatrze, krytyką teatralną, najnowszymi zjawiskami w teatrze polskim i europejskim, związkami teatru i historii. Najważniejsze książki: Sobowtór i utopia. Teatr Krystiana Lupy (1997), Ciało i słowo. Szkice o teatrze Tadeusza Różewicza (2004), Warlikowski. Extra ecclesiam (2008), Polski teatr Zagłady (2013). Kierownik literacki Starego Teatru w latach 2004–2007, pomysłodawca festiwalu re_wizje i dyrektor artystyczny dwóch jego pierwszych edycji poświęconych współczesnym interpretacjom tekstów romantycznych i antycznych. Od 2008 do 2010 roku dyrektor artystyczny (wspólnie z Agatą Siwiak) Festiwalu Dialogu Czterech Kultur w Łodzi. Współzałożyciel i redaktor naczelny czasopisma teatralnego „Didaskalia”.
Dariusz KosińskiWidma rewolucji. Przedstawianie i podstawianie demokracji
W znanej książce Demokracja performatywna Elżbieta Matynia zaprezentowała – głównie na przykładzie przemian w Polsce i RPA – optymistyczną wizję oddolnego procesu pokojowego przejmowania władzy na drodze tworzenia i umacniania społeczeństwa obywatelskiego. Wydarzenia ostatnich lat wskazują na możliwość innego, mniej optymistycznego konceptualizowania pojęcia demokracji performatywnej, odwołującego się do innego rozumienia performatywności i performansu. Zamiast wykorzystywanego przez Matynię performatywu w rozumieniu Austinowskim, proponuję odwołać się do zaproponowanej przez Josepha Roacha koncepcji performansu jako podstawienia (surrogation), by zapytać o granice skuteczności performansu w świecie rządzonym przez performatywny paradygmat. Proponuję przyjrzeć się „rewolucjom” na kairskim placu Tahrir i kijowskim Majdanie, mierząc się z pytaniem o ich widmową nieskuteczność
Dariusz Kosiński – profesor w Katedrze Performatyki Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Najważniejsze publikacje: Polski teatr przemiany (2007), Grotowski. Przewodnik (2009), Teatra polskie. Historie (2010), Teatra polskie. Rok katastrofy (2012). W latach 2010–2013 dyrektor programowy Instytutu im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu. Od kwietnia 2014 zastępca dyrektora Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie.
