Aktualności zbigniew raszewski

Dorota Buchwald „Zbigniew Raszewski”

7 sierpnia mija 30. rocznica śmierci profesora Zbigniewa Raszewskiego. Prezentujemy rys biograficzny Profesora pióra Doroty Buchwald, opublikowany w Encyklopedii Teatru Polskiego.

opublikowano 6 sierpnia 2022

Urodził się 5 kwietnia 1925 w Poznaniu (ojciec Jan, zawodowy oficer Wojska Polskiego zamordowany został w 1940 w Charkowie, matka Waleria z d. Łazarewicz); prof. zwyczajny i długoletni wiceprzewodniczący Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN, redaktor naczelny „Pamiętnika Teatralnego”, profesor PWST w Warszawie. Był jednym z największych uczonych w najnowszej historii kultury polskiej. Napisał książki, które można nazwać kamieniami milowymi w dziejach wiedzy o teatrze, nauki, którą stworzył.

Całe dzieciństwo i młodość związany z Pomorzem i Wielkopolską, co – jak niektórzy twierdzą – wpłynęło na kształtowanie się pewnych cech osobowości twórczej i naukowej i znalazło swój wyraz np. w jednej z pierwszych prac Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska (Ossolineum, Wrocław 1955). Lata 30. i okres okupacji spędził w Bydgoszczy. Tu uczęszczał do gimnazjum i Liceum im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, a także do Miejskiego Konserwatorium Muzycznego. W czasie wojny pracował jako robotnik na utrzymanie rodziny. Od kwietnia 1940 do lutego 1941 był więziony przez gestapo za próbę organizowania harcerstwa. Po uwolnieniu pracował w firmie Lukullus, zakładzie rzemieślniczym, w którym nauczył się stolarstwa. W tym czasie należał do tajnej, samokształceniowej Grupy Ideowo Mglistej. Szczególnie aktywnie brał udział w działalności teatralnej tej Grupy, przygotowując jako autor i współautor ok. 10 przedstawień. Od maja 1943 był żołnierzem AK w konspiracyjnym garnizonie Bydgoszcz (od marca 1944 był szefem łączności). Nosił pseudonimy Jerzy i Alojzy. W 1945 zdał maturę w Miejskim Liceum im. Kopernika. W tym samym roku podjął studia polonistyczne na Uniwersytecie Poznańskim, a w 1947 zdał do klasy fortepianu średniej szkoły muzycznej. Naukę muzyki kontynuował przez dwa lata. Tytuł magistra otrzymał w 1949, a w 1951 doktoryzował się z tematu Twórczość dramatyczna Gabrieli Zapolskiej (w tym samym roku w „Pamiętniku Literackim” /z. 1/ ogłosił swoją pierwszą większa rozprawę naukową pod tytułem Niedrukowana spuścizna Gabrieli Zapolskiej) . Do 1952 pracował w Seminarium Historii Literatury Polskiej UP (późniejszej Katedrze Historii Literatury Polskiej) jako asystent profesora Zygmunta Szweykowskiego, który był dla niego ważnym naukowym i życiowym autorytetem. Usunięty z uniwersytetu jako podżegacz katolicki (za działalność w ruchu Caritas Academica, organizacji samopomocy studenckiej), został przyjęty w 1953 do tworzonej właśnie przez Leona Schillera Sekcji Teatru Państwowego Instytutu Sztuki w Warszawie (wcielonego w 1959 do Polskiej Akademii Nauk). Z tą instytucją był związany najpierw jako adiunkt, a później jako docent (1954), profesor nadzwyczajny (1972) i profesor zwyczajny (1981), do końca życia.

Od początku też zaczął pracować w redakcji „Pamiętnika Teatralnego”, stając się zrazu nieformalnie, a później formalnie jego redaktorem naczelnym. Zredagował 36 roczników tego pisma (od 1957 r. wraz z Bohdanem Korzeniewskim jako współredaktorem), nadając mu rangę jednego z najciekawszych pism tego typu w Europie. Zamawiał teksty, podsuwał tematy, niezwykle starannie dobierał współpracowników i autorów. Pod jego kierownictwem „Pamiętnik” pełnił funkcję żywego ośrodka badawczego, stanowił forum wymiany myśli historycznoteatralnej, był miejscem publikacji ważnych odkryć w dziedzinie teatru. Celem zaś nadrzędnym redaktora było gromadzenie i porządkowanie wiedzy o teatrze w Polsce. Bibliografia zawartości „Pamiętnika Teatralnego” (IS PAN, Warszawa 1976, 1983, 1998) odnotowuje długą listę prac podpisanych jego nazwiskiem. (Pełna bibliografia prac, które ukazały się do 1989 roku znajduje się książce O teatrze i dramacie, Ossolineum, Wrocław 1989; a obejmująca także pozostałe lata w słowniku biobibliograficznym Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, WSiP, Warszawa 2001, t.7.) W Instytucie Sztuki PAN pełnił także funkcje: kierownika Pracowni Historii Teatru i Dramatu (1954–1955), członka Rady Naukowej (1959–85, w 1972–77 był zastępcą przewodniczącego Rady), członka Komitetu Nauk o Literaturze PAN, członka Komitetu Nauk o Sztuce PAN (1963–1992, w latach 1975–80 był zastępcą przewodniczącego Komitetu). Poza tym był członkiem Komisji Zamkowej przy Instytucie Historii PAN (1971) i Komisji Nauk przy Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1965 jako członek Komisji Artystycznej Teatru Narodowego współtworzył jego Deklarację programową.

Juliusz Starzyński, Zbigniew Raszewski, Konstanty Andrzej Kulka i Halina Mikołajska, Opinogóra, lata 70.

Zakres zainteresowań Zbigniewa Raszewskiego był ogromny. Badał dzieje teatru polskiego od średniowiecza (Staroświecczyzna i postęp czasu, PIW, Warszawa 1963) do współczesności (Dejmek, „Pamiętnik Teatralny” 1981, z. 3/4), od historii i teorii dramatu (Partytura teatralna, „Pamiętnik Teatralny” 1958, z.3/4) do teorii widowiska (Teatr w świecie widowisk. Dziewięćdziesiąt jeden listów o naturze teatru, Krąg, Warszawa 1991), od architektury sceny do sztuki aktorskiej (Zapolska) czy reżyserii. Pisał monografie i syntezy, szkice i przyczynki, recenzje i noty. Tworzył dzieła z zakresu teorii teatru i rozważania nad metodologią badań teatrologicznych (Trudny rebus, PIW, Warszawa 1990) Interesował go teatr w jego różnorodności form, w powiązaniu z historią narodu, polityką, obyczajowością, filozofią, wierzeniami religijnymi i innymi sztukami.

Efektem jego wieloletnich badań i dociekań były dwie fundamentalne prace, które ugruntowały pozycję wiedzy o teatrze jako odrębnej dziedziny nauki. Pierwsza to dwutomowa biografia ojca polskiej sceny narodowej Wojciecha Bogusławskiego (Bogusławski, PIW, Warszawa 1972 i 1982) ukazana na rozległym tle wydarzeń obyczajowych i społecznych czasów Stanisława Augusta i doby napoleońskiej, w której z ogromną dbałością o szczegóły zostało zrekonstruowane złożone życie bohatera – pisarza, aktora, dyrektora teatru – i omówione jego dzieło – utwory dramatyczne, przekłady, adaptacje a także działalność pedagogiczna i polityczne uwikłania. Bardzo wysoko oceniona, również za walory literackie, książka przyniosła autorowi nagrodę polskiego PEN Clubu im. Mieczysława Bohdana Lepeckiego (1973). Natomiast wydana w 1977 także przez PIW Krótka historia teatru polskiego (wznawiana potem w latach 1978 i 1990) to pierwsze całościowe, fundamentalne ujęcie dziejów naszej sceny od jej prapoczątków do 1939. Ten podstawowy podręcznik do historii teatru w Polsce, jest precyzyjnie uporządkowanym, syntetycznym i zajmującym wykładem, przeznaczonym zarówno dla profesjonalistów, jak i dla miłośników teatru. Za tę książkę Zbigniew Raszewski otrzymał w 1973 nagrodę „Miesięcznika Literackiego”.

Oprócz prowadzenia badań własnych Zbigniew Raszewski inicjował i inspirował dzieła zbiorowe. W latach 1954–62, wspólnie z Eugeniuszem Szwankowskim zredagował 6 tomów Materiałów do Historii Teatru Polskiego. Od 1968 do 1984 roku przewodniczył pracom redakcyjnym Słownika biograficznego teatru polskiego, którego pierwszy tom (obejmujący biogramy od 1765 do 1965 r.) z wieloma napisanymi przez Raszewskiego notami ukazał się w 1973 (PWN, Warszawa), a kolejny (za lata 1900–1980) w 1994. Przez kilka lat kierował działem teatralnym Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN . Napisał i opracował również wiele haseł dla zagranicznych słowników i encyklopedii, najwięcej dla włoskiej Enciclopedia dello spettacolo.

Był znakomitym edytorem. Wydał Dramaty Tadeusza Rittnera (PIW, Warszawa 1966), Sto przedstawień w opisach polskich autorów (Wiedza o Kulturze, Wrocław 1993, przygotowane do druku w 1978, ale zatrzymane przez cenzurę z powodu recenzji Jana Kotta), przyczynił się do wydania Teatru Ogromnego, zbioru prac Leona Schillera (Czytelnik, Warszawa 1961).

Działalność badawczą i edytorska łączył Zbigniew Raszewski z pracą pedagogiczną, którą bardzo lubił. W latach 1957–58 prowadził prywatne seminarium doktoranckie, a w latach 1971–73 i 1977–90 wykładał najpierw w Studium Teatralno-Literackim, a później na Wydziale Wiedzy o Teatrze PWST w Warszawie. Jako wykładowca, promotor i recenzent współpracował ponadto z Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie, Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu, a także z uniwersytetami w Gdańsku, Łodzi, Warszawie, Wrocławiu i Katowicach. Był również współpracownikiem Instytutu Badań Literackich oraz Instytutu Słowianoznawstwa w Warszawie. Pod jego kierunkiem 32 osoby uzyskały magisterium, a 16 stopień doktora nauk humanistycznych.

Był uczonym, w podstawowym znaczeniu tego słowa. Interesował go nie tylko teatr, ale świat w ogóle, rzeczy poważne i z pozoru błahe, ale nadające tym poważnym smaku i barwy – jak tłumaczył to swoim studentom. Liczne dygresje, które czynił w czasie wykładów i w swoich książkach pokazują jak głęboko i z jakim rozmachem tego smaku szukał. W Pamiętniku gapia (Pomorze, Bydgoszcz 1994), opowieści o Bydgoszczy lat 30., oprócz nostalgicznego i frapującego opisu codziennego życia i rzetelnego świadectwa historycznych wydarzeń znajduje się między innymi fachowa typologia orkiestr dętych i historia zwyczajów związanych z płaceniem napiwków. Znał się na maszynach do pisania, westernach, przedwojennych szlagierach estradowych, nie mówiąc o uzbrojeniu i wojskowości w ogóle. Interesowały go dzieje Ani z Zielonego Wzgórza i losy bohaterów Jeżycjady Małgorzaty Musierowicz. W tomie Listów do Małgorzaty Musierowicz (Znak, Kraków 1994 wyd. 1, Akapit Press, Łódź 1999, wyd. 2), pisanych w ciągu dwóch ostatnich lat przed śmiercią, z radosną rzeczowością i znajomością tematu dokonywał analizy fenomenu, literackiego i socjologicznego, jakim jest twórczość tej pisarki, dyskutował z nią o muzyce i teatrze. Lubił wracać do Buddenbrooków Tomasza Manna, a za największą powieść współczesną uważał Zasypie wszystko, zawieje Włodzimierza Odojewskiego. Nie bał się przyznać publicznie, że jedną z jego ulubionych lektur była bajka Marii Konopnickiej O krasnoludkach i sierotce Marysi.

Kilkadziesiąt lat prowadził dziennik, który staroświecko nazwał Raptularzem. Łączył w nim zapiski pamiętnikarskie z rozprawkami naukowymi, wycinkami z gazet, cytatami, zapisami rozmów przechodniów (Raptularz 1965–1967, Znak, Kraków 1996; Raptularz 1967/1968, Oficyna Wydawnicza Interim, Warszawa 1993; Raptularz 1968/1969, Znak, Kraków 1997). Powstało w ten sposób niezwykłe świadectwo czasów, w których żył i wydarzeń, w których uczestniczył.

Już po śmierci Zbigniewa Raszewskiego ukazały się jego kolejne prace starannie przygotowane do druku przez najbliższych współpracowników (głównie Jerzego Timoszewicza) lub rodzinę (żonę Annę i córkę Magdalenę): kilkanaście szkiców o teatrze Weryfikacja czarodzieja (Wiedza o Kulturze, Wrocław 1998), Bilet do teatru (WL, Kraków 1998, zbiór gawęd historycznych, drukowanych pierwotnie na łamach „Gońca Teatralnego”, z których każda ma oddzielny motyw przewodni – dzieje biletów do teatru, bufetów, programów teatralnych, gaży aktorskich, rekwizytów, część tylko zamierzonej całości Życie teatru dawniej i dziś), monografia Teatr na placu Krasińskich (Krąg, IS PAN, Warszawa 1995) i Mój świat (PIW, Warszawa 1997).

Był członkiem wielu organizacji i towarzystw naukowych, m.in. Société d’Histoire du Théâtre w Paryżu (od 1954), Fédération Internationale des Recherches Théâtrales (od 1955), Towarzystwa Przyjaciół Książki. (od 1963), polskiego PEN-Clubu (od 1977), Rady Artystycznej Związku Artystów Scen Polskich (w latach 1981–82), ekspertem Komitetu Porozumiewawczego Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych (1980), Rady Redakcyjnej Rocznika Warszawy (od 1984), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1990 ) i Towarzystwa Przyjaciół Nauk KUL, członkiem, założycielem i honorowym prezesem Polskiego Towarzystwa Historyków Teatru.

W 1958, za prace badawcze w dziedzinie teatru, otrzymał Nagrodę im. Leona Schillera, w 1975 Nagrodę Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku , w 1981 Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki za osiągnięcia w dziedzinie dydaktyczno-wychowawczej. W 1991 Nagrodą ITI (Międzynarodowego Instytutu Teatralnego) dla teatralnej książki roku uhonorowano Trudny rebus, a Nagrodą Klubu Księgarza Teatr w świecie widowisk.

Zbigniew Raszewski odznaczony był również Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1944), Złotym Krzyżem Zasługi (1955), Krzyżem Kawalerskim OOP (1964) i Krzyżem AK (Londyn 1987).

Zbigniew Raszewski położył dla polskiej nauki o teatrze zasługi zupełnie wyjątkowe. Ugruntował mianowicie w Polsce historię teatru jako naukę w całym tego słowa znaczeniu, czyli jako samodzielną, świadomą swych zadań i swoich odrębności badawczych dyscyplinę naukową. – napisał po śmierci swojego wieloletniego współpracownika prof. Bohdan Korzeniewski.

Żonaty z Anną Micewicz. Miał troje dzieci. Zmarł 7 sierpnia 1992 r. w Warszawie.