Książka realizuje założenia projektu „Odzyskanej awangardy”, dokumentując cząstkę międzywojennej awangardy Europy Środkowo-Wschodniej, usytuowanej na terytorium dwóch prowincji galicyjskich, w górnym dorzeczu Dniestru i Wisły. Działając w warunkach kulturowej mozaiki Galicji Wschodniej, miała za sobą kilka stuleci sąsiedztwa tradycji ukraińskich, polskich i żydowskich, a więc dzieje znacznie dłuższe niż idea państw narodowych. Podziały na narodowe odcinki rzadko się tutaj sprawdzają.
W reportażowej relacji o indywidualnych losach artystów książka oddaje głos źródłom, które mówią o kształtującym wyobraźnię doświadczeniu historycznym. Tutejsze, rdzennie ruskie, ziemie, od stuleci były terenem kolonialnej eksploatacji, a w XX wieku brutalna rywalizacja potęg politycznych postawiła je w centrum wojennych konfliktów. Namacalność tego doświadczenia sprawiła, że tutejsi artyści zachowali większą niż gdzie indziej więź z krajobrazem i z poprzednimi pokoleniami, a brutalnym przejawom wysokiej cywilizacji zadawali zasadnicze pytania. W tle wizerunku tej awangardy przebija więc nieraz figura pół-poganina, ekstatyka z odległej przeszłości, z doświadczeniem kontrreformacji i baroku.
Odkąd nowoczesna kultura podróżowania umożliwiła artystom bezpośredni wizualny kontakt z produktami nowej wyobraźni Zachodu, zaczął powstawać oryginalny splot modernizmu z wyzwaniami, jakie niosły tutaj i przeszłość, i geopolityka. Przekonanie o bezwzględnej odrębności i autonomii sztuki dawało nie tylko możliwości ekspresji nowego sposobu widzenia i odczuwania świata, ale i przeciwwagę dla porządku historycznego.
Znaczna część książki dotyczy wybranych artystycznych biografii ukraińskich Galicji Wschodniej. Pierwszy, najdłuższy rozdział to opowieść o Łesiu Kurbasie, który stworzył swój teatr nad Dnieprem, lecz stąd pochodził, tutaj rozpoczął teatralną drogę, również naznaczoną swoistym maksymalizmem. Wątki biograficznej epopei Kurbasa pozwalają też wprowadzić czytelnika w realia awangardy kijowskiej, a bez jej pieczęci nie można zrozumieć awangardy zachodnio-ukraińskiej, działającej w Drugiej Rzeczypospolitej.
Wschodnio-galicyjskie miejsca urodzenia większości malarzy Grupy Krakowskiej również znajdowały się poza zasięgiem europejskich map. W latach 30. szukali na swych płótnach odzwierciedlenia świata, dalekiego od dominującej wówczas w publicystyce ideologicznej alternatywy materializm – nacjonalizm. Ich idee i formy, a także ich kodeks artystyczny układały się w szczególne wzory. Podobnie jak Ukraińcy, krakowscy przedstawiciele drugiej awangardy rzadko uciekali od świata wspólnego i rzadko ulegali pokusom introspekcji. Chcieli objąć jak największą część rzeczywistości. Wyzwanie „nowej pogańszczyzny” oznaczało tu coś innego niż na Zachodzie.
Pewna egzotyka galicyjskiej twórczości wyraziła się bezpośrednio w dziełach malarskich i teatralnych. Skoro nie zawsze mogą ją oddać słowa, książka przedstawia również narrację alternatywną, wizualną. Ilustracje są przeglądem dostępnych w tej chwili dla reprodukcji dzieł, powstałych z lokalnych źródeł wyobraźni. Ich zmysłowy i wizyjny idiom zachował związki z odmianami podkarpackiej duchowości.
Małgorzata Dziewulska, autorka publikacji o inscenizacji i reżyserii współczesnej, reżyserka. W latach 70. była współzałożycielką Puławskiego Studia Teatralnego, współredagowała miesięcznik „Res Publica”, współpracowała z Laboratorium Jerzego Grotowskiego. W latach 90. w kierownictwie literackim Starego Teatru, Teatru Narodowego (kierowniczka literacka podczas dyrekcji Jerzego Grzegorzewskiego) i Teatru Dramatycznego w Warszawie. Wykładała na Wydziale Wiedzy o Teatrze Akademii Teatralnej, prowadziła autorskie seminaria w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego. Zajmuje się też filmem dokumentalnym. Autorka książek Teatr zdradzonego przymierza, Artyści i pielgrzymi i Inna obecność. Od 2018 roku członkini platformy badawczej Odzyskana awangarda.
Małgorzata Dziewulska
„Awangarda podkarpacka. Dziewięć reportaży historycznych”
Wydawnictwo: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego
ISBN/ISSN: 978-83-67682-43-5
Rok wydania: 2024
Seria wydawnicza: Odzyskana Awangarda
Liczba stron: 482
Oprawa: miękka ze skrzydełkami
Książka dostępna jest w księgarni PROSPERO Instytutu Teatralnego w cenie 53 zł.
–> PRZEJDŹ NA STRONĘ KSIĘGARNI
Spis treści
Dla czytelnika — 9
I
Pod znakiem Kijowa
Łeś Kurbas, dziewięć obrazów — 17
Aneks — Sprawa Łesia Kurbasa i teatru Berezil na posiedzeniu kolegium Ludowego Komisariatu Oświaty USSR [stenogram zebrania z 5 października 1933] — 121
Pawło Kowżuna projekt rzeczywistości — 135
II
Testament awangard podkarpackich
Pogrzeby i zmartwychwstania Bohdana Ihora Antonycza — 193
O stowarzyszeniach artystycznych — 223
III
Zagadka Grupy Krakowskiej
Kim był Leopold Lewicki? — 297
Teatr malarzy Cricot — 325
Henryk Wiciński, nieznane terytorium — 351
IV
Podwójny ślad awangardy
Co ukrywa galicyjski pokój dzieciństwa — 399
Odzyskiwanie świata. Archiwista awangardy i figura modernistycznego suwerena — 429
Indeks osób — 457
Spis ilustracji — 469
