Projekt został zainicjowany przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego z okazji obchodów Roku Awangardy 2017. Odwołuje się bezpośrednio do przedsięwzięć teatralnych 1. połowy XX wieku jako źródła inspiracji dla współczesnych twórców, redefiniując przy tym zjawisko historycznej awangardy z obecnej perspektywy wypracowanej przez historyków oraz praktyków kultury z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej. Od 2018 roku inicjatywa kontynuowana jest w ramach projektu badawczego finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki „Odzyskana awangarda. Polska i środkowoeuropejska awangarda teatralna”.
Projekt Odzyskana awangarda ma na celu udokumentowanie i przedstawienie dorobku awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej. Awangardę historyczną rozumiemy jako grupę zjawisk i projektów artystycznych powstałych w Europie między pierwszą a drugą wojną światową; awangardę środkowoeuropejską jako zespół zjawisk rozwijających się w odmiennej sytuacji historycznej, politycznej i kulturowej, a zarazem pozostających w silnym i złożonym związku z dwoma wielkimi centrami awangardowymi w Rosji i Niemczech. Punktem wyjścia jest założenie, że siła oddziaływania niemieckiej i rosyjskiej awangardy teatralnej przesłoniła dorobek awangardy krajów leżących w pasie pomiędzy Niemcami i Rosją – od krajów nadbałtyckich po Bałkany i Kaukaz. Tymczasem kultura tych krajów wytworzyła oryginalne, własne projekty i rozwiązania, w jakiejś mierze będące przetworzeniem inspiracji płynących ze Wschodu i Zachodu, nieodmiennie jednak kierowanych poszukiwaniami własnego stylu teatralnego. Wielkie znaczenie ma tu fakt, że zdecydowana większość krajów interesującego nas regionu po I wojnie światowej znalazła się w całkowicie nowej sytuacji politycznej: odzyskując lub zdobywając niepodległość, ewentualnie (jak np. Węgry) zmieniając kształt swojego bytu państwowego. Spowodowało to, że projekty awangardowe, w sposób niespotykany w tym stopniu w innych częściach Europy, ściśle łączyły się z poszukiwaniami form tożsamości zbiorowej i kształtu nowoczesnej kultury narodowej; w wielu przypadkach były też powiązane z tworzeniem nowych form państwowości. W poszukiwaniach awangardowych Europy Środkowo-Wschodniej sztukę teatralną uważano za ściśle związaną z życiem społecznym, stawiano przed nią więc zadania jego kształtowania i łączono z poszukiwaniami nowego kształtu przestrzeni, relacji interpersonalnych, estetyki życia codziennego itd. Naszym celem jest ukazanie specyfiki awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej w powyższych kontekstach, dlatego też projekt jest realizowany w ścisłej współpracy z badaczami z krajów interesującego nas regionu.
Odzyskana awangarda stawia sobie za zadanie ukazanie polskiej kultury w innej sieci powiązań niż stereotypowa linia Wschód-Zachód oraz wskazanie na liczne i silne, a często lekceważone związki z kulturami teatralnymi Europy Środkowo-Wschodniej. Pragniemy przypomnieć dorobek polskiej i środkowoeuropejskiej awangardy teatralnej jako ważnego, a zapomnianego dziedzictwa kultury narodowej i europejskiej. Ukazując polską awangardę teatralną jako część specyficznego ruchu artystycznego Europy Środkowo-Wschodniej, projekt nie tylko przypomina dorobek polskiej kultury, ale też rekontekstualizuje go i proponuje nowe rozumienie związków polskiej kultury z kulturą regionu. Umieszczenie polskiej awangardy teatralnej w kontekście awangardy Europy Środkowo-Wschodniej oraz stworzenie leksykonu środkowo-europejskiej awangardy teatralnej ma służyć jako podstawa do przyszłych badań, o charakterze analitycznym i interpretacyjnym, a także inspirować współczesnych artystów teatru.
Przedmiotem badań są idee, projekty i dokonania polskiej awangardy teatralnej widzianej jako część historycznej, międzywojennej awangardy teatralnej Europy Środkowo-Wschodniej. Podstawą projektu jest rozumienie tej ostatniej jako wewnętrznie zróżnicowanego, ale zarazem względnie spójnego i autonomicznego zespołu zjawisk rozwijających się w odmiennej sytuacji historycznej, geopolitycznej i kulturowej niż awangardy Zachodniej Europy. Wyjściowe założenie i zasadnicza hipoteza, z jakiej wynika idea projektu, dotyczy swoistości awangardy krajów leżących w pasie pomiędzy Niemcami i Rosją – od Bałtyku po Bałkany (Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Ukraina, Białoruś, Słowacja, Czechy, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Chorwacja, Serbia, Słowenia) i Kaukaz (Gruzja). Określając te kraje zbiorowo nazwą Europa Środkowo-Wschodnia odwołujemy się nie tyle do jakiegoś ścisłego terminu geograficzno-kulturowego, ile do hipotezy dotyczącej wspólnego im poczucia pozostawania w sytuacji swoistej kulturowej „in-betweenness” – pomiędzy Wschodem i Zachodem, poza i w złożonej, skomplikowanej i problematycznej relacji z wielkimi centrami kultury europejskiej, przy jednoczesnym trwałym poczuciu swojej przynależności do niej. Historia tych krajów naznaczona niestabilnością organizmów państwowych, zmiennością granic, wielokulturowością i interkulturowością spowodowała, że pozostawały one długo swoistymi projektami wychylonymi w przyszłość. Zakończenie I wojny światowej i zmiany, jakie zaszły w jej wyniku na mapie Europy, sprawiły, że mieszkańcy regionu stanęli przed wyzwaniem realizacji tych projektów. Spowodowało to, że idee awangardowe, w sposób niespotykany w tym stopniu w innych częściach Europy, ściśle łączyły się z poszukiwaniami form tożsamości zbiorowej i kształtu nowoczesnej kultury narodowej. Miało to szczególne znaczenie dla awangardy teatralnej. W poszukiwaniach awangardowych Europy Środkowo-Wschodniej sztukę teatralną uważano za ściśle związaną z życiem społecznym, stawiano przed nią więc zadania jego kształtowania i łączono z poszukiwaniami nowej formy przestrzeni, relacji interpersonalnych, estetyki życia codziennego i publicznego. Wbrew stereotypowym przekonaniom awangarda nie była serią oderwanych od rzeczywistości eksperymentów, ale radykalnym poszukiwaniem odpowiedzi na zmieniającą się dynamicznie rzeczywistość, dążeniem do wypracowania kształtów i form przyszłego życia.
Ten zwrot ku przyszłości i powiązanie z tożsamościami zbiorowymi ma szczególne znaczenie w Europie Środkowo-Wschodniej, gdzie nowe organizmy państwowe, dające ramy i podstawy dla owych tożsamości, tworzyły ważny kontekst dla działań awangardowych, często przekierowując je w taki sposób, że – odmiennie niż na Zachodzie – łączyły się z redefiniowaniem tradycji i poszukiwaniami odmiennych genealogii własnych (np. polski teatr monumentalny jako synteza awangardy i tradycji romantycznej; awangarda ukraińska jako pole poszukiwań form sztuki narodowej). To być może najważniejszy, ale nie jedyny wymiar odmienności awangardy środkowoeuropejskiej. By odmienność tę ukazać, a następnie przemyśleć i – być może – wprowadzić w myślenie o awangardzie europejskiej w ogóle, konieczne jest w pierwszej kolejności przebadanie, udokumentowanie i udostępnienie materiałów mogących stanowić podstawę do dalszych badań.
